Mental illness & treatment

स्किझोफ्रेनिया

             स्किज़ोफ्रेनिया हा मानसिक आजार रुग्णाच्या विचार ,भावना व वर्तणुक या वर परिणाम करतो.

हा विकार दीर्घ काळ चालणारा ,गंभीर व मानसिक संतुलन बिघडवणारा आजार आहे.

  स्किज़ोफ्रेनिया याचा शब्दशः अर्थ split mind असा होत असला तरी या आजारात रुग्णास split (दुभंगलेले) मन/व्यक्तिमत्व होत नाही.या आजारामधे रुग्ण जीवनातल्या वास्ताविकते पासून दूर होत जातो . त्यास वास्तविकता व भ्रम यात फरक समजुन येत नाही . त्यामुळे त्याच्या वर्तणुकित विक्षिप्तपणा येत जातो.

 मन अस्थिर असते . निश्चित कल्पना व विचार नसतात. या  मध्ये व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्वात मनस्वी  बदल  झालेला असतो . यातील लक्षणावरून  रुग्णाच्या  काही अवस्थेत व कार्यात  बिघाड होतो.  भावनेत आणि वर्तणुकित मनाचे स्थैर्य नसते .

•  कारणे :-

           कुठलेही  निश्चित कारण माहित नाही . परंतु अनेक गोष्टीमुळे स्किझोफ्रेनिया होतो .

१)अनुवशिक :-

                  स्किझोफ्रेनिया झालेल्या रुग्णाच्या नातेवाईकांनाहि हा आजार असू शकतो . आईवडील नातेवाईक किंवा वडीलांकड़ील नातेवाईक यांच्या पिढीप्रमाने वहन होणा-या गुणसूत्रामुळे स्किझोफ्रेनिया होउ शकतो .

२) व्यक्तिमत्व :-

                      या रुग्णामध्ये व्यक्ति लाजाळु समाजापासून वेगळी राहणारी, नको त्यापेक्षा मनाने हळवी, कमकुवत, पुस्तके व  निसर्ग यांत रस घेणारी  परंतु मित्र कमी असणारी असते थोडक्यात व्यक्तिमत्व विस्कळीत स्वरुपाचे असते.

३) बाळपणातील वाथ आणि मुले व मातापिता यांचे नाते :-

                     मुलांकड़े जास्त लक्ष्य देणे किंवा मुलांकड़े दुर्लक्ष करणे . यामुळे मुलांना मनोविकार जडतो. त्यातल्या त्यात  मुले जरा मोठी होऊ लागली म्हणजे त्यांना चांगली समज येते. आणि ती मुले मनाला लावून घेतात.  आईवडीलांनी त्या मुलाशी वर्तनुक नकारात्मक ठेवणे.

४) वय :-

              साधारण १५ ते ४० वर्षे वयोगटातील व्यक्तिमध्ये या आजाराचे प्रमाण जास्त असते.पण लहान मुले आणि वयो वृद्धांमधे सुद्धा हा आजार दिसून येतो

५) लिंग :-

           तसे पाहिल्यास स्त्री व पुरुष दोघा मध्ये हा मनोविकार होतो. परंतू स्त्रीयांमध्ये प्रमाण जास्त असते.

६) सामाजिक वेगळेपण :-

                अस्थिर मनाचे व्यक्तिमध्ये लगेच वेगळेपण दिसते.  दुस-याशी चांगले संबंध  किंवा नाते प्रस्थापित करण्यात अड़थळे येतात.

७ ) इतर काही गोष्टी:-

                   व्यक्ती सतत मानसिक दडपना खाली असेल तसेच काही शाररिक आजार असतील,अवयवांच्या कार्यात अडथळा आला असेल तरीही मानसिक आजार होतो .

• लक्षणे :-

 १) विचारशक्तिमध्ये बदल :-

           अश्या मनोरुग्णामध्ये  डोक्यात विचारांचा गोंधळ, कल्पना अगदी कमी दर्जाचे असतात. विचारशक्ति थांबते.  किंवा विचारापासून दूर जाणे. कल्पनारम्य, उडत्या व अस्थिर असतात.स्वता:चे वेगळेच विश्व निर्माण करतात. निरर्थक शब्द वापरले जातात. खोटे विश्वास/भ्रम असतात. ते कितीही प्रयत्न  केले तरी कमी होत नाहीत. खोटे आभास वेग वेगळ्या  माध्यमातुन होत असतात.

२)भावनांचे मध्ये बिघाड :-

            भावना बोथट झालेल्या असतात. किंवा काहींच्या मध्ये  त्या अतिशय उथळ असतात. इतक्या कि त्या व्यक्ति भावनावेग आवरु  शकत नाहीत. सहानुभूती, प्रेम , जिव्हाळा काहीही नसतो. उदा . रडण्याची परिस्थिति असेल तर तिथे ते खुप हसावयास लागतात. ब-याच वेळा ब-याच रुग्णामध्ये अगदी विरुध भावनात्मक जाणीवा निर्माण होतात.

३)वर्तणूक बिघडते :-

           असंबम्ध,असभ्य वागणुक असते . विचित्र हावभाव व विचित्र शब्द वापरतात. कधी कधी गुंगित असतात . कधी अतिशय अस्वस्थ, कधी कधी तिरस्कारणीय, मुद्दाम करण्याची प्रवृत्ति हट्टी,इतरांना शिव्या देणे अपशब्द वापरणे,मारणे विध्वंसक वृत्तीने वागणे। आत्महत्येचा विचार येत असतो.

४)इच्छाशक्तिमध्ये बिघाड :-

            इच्छाशक्ति कमी , उद्देश ध्येय नसते. रोजचे दैनंदिन काम देखिल करण्याची इच्छा नसते. घरातील नातलग किंवा मित्र मैत्रिणी यांच्यात बोलायला आवडत नाही. निर्णय घेता येत नाही.

५)सातत्य रहात  नाही :-

          कुठल्याही प्रकारच्या विचित्र कल्पना असतात. उदा- श्रवण,पचन,स्पर्श, दृश्य, वास,यापैकी कुठल्यातरी प्रकारचे आभास,कल्पना असतात. उदा. कुठला तरी विचित्र वास येणे, आवाज येणे , काहीतरी विचित्र दिसले म्हणून सांगतात.

६)विक्षिप्त हालचाली , कृति, क्रिया :-

        काहीतरी विचित्र क्रिया करणे, नकारार्थी  भूमिका घेणे. पुन्हा पुन्हा तेच शब्द उच्चारणे,अंगस्थिति विचित्र ठेवणे , विक्षिप्त हावभाव करणे इ.

७)एकाग्रतेत बाधा :-

          खुप एकापाठोपाठ एक दिवास्वने पहाणे, तोंडातल्या तोंडात पुटपुटने / बडबड करणे, कारण नसताना हसने व रडणे, लहान मुलांप्रमाने वर्तनुक करने .

 रोग निदान -

     १) व्यक्तिमहत्व  व स्वभाव  बदलतो .

    २) विचित्र व वर्णन न करता येण्याजोगी  वर्तणूक

    ३) कामाचा दर्जा बिघडतो.

    ४) भावना बोथट  झालेल्या असतात .

    ५) वॆयक्तिक स्वच्छते कडे दुर्लक्ष असते.

   

  स्किझोफ्रेनियाचे  प्रकार -

     तसा विचार  केल्यास अगदी बरोबर, योग्य वर्गीकरण करता येत नाही तरी देखील लक्षणावरून काही प्रकार सांगता येतात.  

  प्रकार -

     १) सींपल स्किझोफ्रेनिया -

     २) हेबिफ्रेनिक / डिसआर्गनाइज्ड  -

     ३) कॅटाटोनीक -

     ४)परानॉईड  इ .           

              

    रोगाची स्वाभाविकता(prognosis)-

 १) मनोरुग्ण किती काळ आजारी आहे कारण काळ जर कमी असेल  तर स्वाभाविकता चांगली असते.

 २) स्किझोफ्रेनियाचा  कोणता प्रकार  आहे ? कारण कॅटाटोनीक आणि पैरानॉयड मध्ये स्वभाविकता  आशावादी नाही .

 ३) व्यक्तिमत्व  स्थिर  असेल तर स्वभाविक्ता  चांगली असते .सर्वसामान्य शरीराची ठेवण आणि मोकळेपना असेल तर सुधारणा चांगली असते. तत्कालीन स्वरुप असेल तर सुधारणा होते. आणि हळु  हळु  सुरु झाला असेल तर सुधारणा होणे अवघड असते

४) कुटुंबात कुणाला मानसिक आजार होता का ? तर त्यावर सुधारणा अवलंबून असते आणि सुधारणा झालीच तर आजार पुन्हा होण्याचा संभव अधिक असतो. 

उपचार योजना :-

१) ई. सी. टी. :-म्हणजेच इलेक्ट्रो कॉन्वल्सिव थेरपी - या उपचारपद्धतीमधे रुग्णास हलकी भूल देऊन १-२ सेकंद अगदी बारीक विद्युत प्रवाह मस्तिष्कास दिला जातो. साधारणता आठवडयातुन २ -३ वेळा अशी थेरपी दिली जाते. ४ -५ उपचारानंतर बहुतांश रुग्णास चांगला परिणाम दिसून येतो.ही उपचार पद्धत वैद्यकीय क्षेत्रात मान्यताप्राप्त असून याचा रुग्णावर कोणताही दूरगामी दुष्परिणाम होत नाही. या उलट रूग्ण लवकर बरा होण्यास मदत होते .

ही उपचार पद्धत काही रुग्णासाठी अत्यंत प्रभावी ठरते.

उदा - आत्महत्येचे विचार असलेले/प्रयत्न करणारे रूग्ण ,

         स्किजोफ्रेनियाचे रूग्ण,

         बायपोलर (उन्माद विकार ),

               

औषधे :- १) Trifluoperazine

              २)Haloperidol 

              ३)Resperidone 

              ४)Olanzapine

              ५)Amisulpride 

              ६)Quetiapine 

              ७)Aripiprazole

२)सायकोथेरपी :-  मानसिक उपचार पद्धती 

                 १) सुरवात किंवा प्राथमिक स्वरूपातील  स्किझोफ्रेनिया मनोरुग्ण व्यवस्थित राहाणेसाठी व त्यांचे पुनर्वसनासाठी. 

             २)मनोरुग्ण लवकर पुर्वस्थिथिस येण्यासाठी बराच वेळेला मनोविश्लेषण करूनही योग्य उपचार ठरविता येतात.

३) सोशल थेरपी - 

               सामाजिक कार्यकर्ता मनोरुग्णाची मुलाखत घेऊन त्या  व्यक्तीला या रोगाची माहिती देतात आणि यांवरील  उपचार कसे करावेत त्याचे फायदे काय ? हे समजाऊन सांगून रूग्णाची काळजी  कशी घ्यावी  हे शिकवतात. 

४)पुनर्वसन :-

                   रुग्णांना बरे वाटल्यानंतर कुटुंबामध्ये व समाजामध्ये सामावुन घेतले पाहिजे. त्यांचा स्विकार केला पाहिजे . त्यांचे मनोधैर्य वाढन्यासाठी सतत आधाराची व उत्तेजनाची आवशकयता असते. तो नोकरीस पात्र झाल्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या उत्पादक बनतो स्वावलंबी बनतो व स्वतंत्र जगण्यास समर्थ बनतो. मित्र , क्लब सामाजिक कार्य यामधून त्यांचे व्यक्तिमत्व चांगले होते. 

 

                            

लवकर  बरे होणारे रुग्ण	दीर्घ उपचार लागणारे रुग्ण
कमी काळ असलेला आजार	दीर्घ  काळ असलेला आजार
कॉटाटोनीक  व   पॉरानाईड प्रकार	हेबेफ्रेनिक  व इतर  प्रकार
स्थिर व्यक्तिमत्व	स्किझॉंईड / अस्थिर
४० नंतर होणारा आजार	किशोरवयात सुरु झालेला आजार
Family History Negative	Family History Positive
नियमित उपचार	अनियमित उपचार

                                     मानसिक दडपण/ नैराश्य  ( Depression )

         मानसिक दडपण हे  मानसिक ताण निर्माण झाल्याणे होते. यामध्ये प्रामुख्याने तीन वैशिष्टे आढ़ळतात. 

१) निराशावादी,खिन्न 

२)कल्पना अगदी कमी प्रतीची असतात. 

३)मानसिक शारीरिक क्रियामध्ये शिथिलता येते. 

• कारणे :- 

१)अनुवंशिक :-

            अनेक कुटुंबात मानसिक दडपण,विचित्र स्वभाव  आत्महत्येची प्रवृत्ति वगैरे लक्षणे परंपरेने दिसुन येतात. व्यक्तीचा नेमका मुड किंवा स्वभाव कल निश्चित सांगता येत नाही. माता पित्याकडून मुलांमध्ये वरील लक्षणे निर्माण होणारी गुणसूत्र संक्रमिक होतात. व मुले तशी जन्मजात म्हणून अनुवंशिक म्हणावे लागेल. 

२)शरीरयष्टि :-

               गोलाकार शरीरयष्टि,भरदार छाती,गोल पोट आणि शरीर पुष्ट म्हणजे व्यक्ति लट्ठ दिसते. सदा आनंदी इ. प्रकारचे व्यक्तिमत्व असते. परंतु आशा व्यक्तीच्या मनावर कधी कधी बरेच  दडपण येऊ शकते. 

३)स्वभावातील चढ़उतार :-

                   ज्यांना परकोतिचा आनंद झाला आहे.चुटकी वाजवतात,विनोद करतात. आणि वस्तावतेला सोडून आपण खुप श्रीमंत आहोत, असे बोलत असतात.  हवेतील मनोरे बांधल्याप्रमाणे  विचार असतात. 

४)व्यक्तिमत्व :-

                      खिन्न,दुखी रहाणे, चिंताग्रस्त अवस्था आणि एखाद्या कल्पनेने पछाडलेले असतात. अतिशय तणावपूर्ण वातावरण मनावर कश्यामुले ताण येतो. म्हणजे जसे, शारीरिक,मानसिक आणि अवयवांच्या निश्क्रियतेमुले मनावर दाब येतो. 

•   लक्षणे :-१) प्रत्येक वेळी मन उदास  राहणे , किंवा  असणे
     २) शरीर शांत होणे , आळस  येणे  लवकर थकवा येणे , ताण   येणे  इ .
      ३) पटकन  चिडणे , राग  येणे ,बेचैन राहणे  इ .
       ४) मनाला  आवडणारे छंद / काम  करणे  या मध्ये पूर्वी सारखा उत्साह न राहणे .
       ५) भूक न  लागणे , झोप  न  येणे
        ६) आत्मविश्वास  न राहणे /नकारात्मक विचार येत राहणे
     ७) सतत  एकाग्रता  साठी मन  स्थिर न राहणे/ विसरभोऴेपण. 
     ८) निराश  राहणे, मनात आत्महत्या  करण्याचे  विचार  येणे .

  १)शारीरिक :-

                रुग्णास खुप थकवा येतो. झोप कमी,वजन कमी ,भूक मंदावते हातापयला मुंग्या येतात, कानात गुंग आवाज येतो. शरीराला बधिरता आली आहे असे सांगतात. मासिक पाळी थांबते.

      नैराश्य हा आजार साधारणत १० ते १२ % लोकांचा मध्ये आढळून  येतो. पुरुषापेक्षा  महिलान मध्ये जास्त  प्रमाणात दिसून येतो-

•        मानसिक दडपण/ नैराश्य चे प्रकार :- 

                     अ  )  बाइपोलर मूड  डिस ऑर्डर  (Bipolar mood disorder) 

                     ब )  डिप्रॆरेशन ( Depression)

                     क )  डिसथाइमिया   (Dysthymia)

                      ड )   तणाव पूर्ण स्थिति (Mixed Anxiety Depression)

                  डीसथायमिया या रुग्णामध्ये मानसिक दडपण असणा-या लक्षणाची संख्या व तीव्रता एवढी पण ज्यास्त प्रमाणात नसते. त्यांचे लक्षणे खुप वेळा पासून असतात उदासिनपणा, कोठेही मन न लागने , निराशावादी विचार इ.लक्षणे प्रत्येक वेळी नसतात यामध्ये भुक व निद्रेचा त्रास , डोकेदुखी शरीराचे अन्य भागाचे दुखणे , अशक्तापना अशी शारीरिक.

उपचार - सौम्य नैराश्य असेल तर बहुतांश वेळा फ़क्त समुपदेशन /वर्तणूक उपचार पुरेशे असतात .

मध्यम/तीव्र स्वरुपाचे नैराश्य असेल तर Antidepressant औषधे सुरु करावी लागतात . या औषधांचा पूर्ण परिणाम साधारण २ -३ आठवडे नंतर दिसून येतो . Antidepressant औषधे खालील प्रमाणे असतात -

1)Amitryptiline

2)Imipramine

3)Sertraline

4)Fluoxetine

5)Escitalopram

6)Mirtazapine

7)Desvenlafaxine

8)Duloxetine

9)Fluvoxamine

10)Paroxetine

या औषधांचा डोस व उपचाराचा कालावधी डॉक्टर पेशंटचे  लक्षण व सुधारणा  बघून ठरवतात .

तीव्र नैराश्य असेल व आत्महत्येचा विचार सतत येत असेल तर ECT उपचार खूप प्रभावी ठरतात .

                                   Bipolar mood disorder-

या विकारा मध्ये खालील प्रमाणे लक्षणे दिसतात -

१)असंबद्ध बडबड़णे ,विषय सोडून बोलणे

२)मोठ्या गोष्टी करणे ,मोठ्या बढाया मारणे,चिडचिड करणे 

३)विनाकारण पैसे खर्च करणे,नविन वस्तु खरेदी करणे,चुकीची गुंतवणुक करणे 

४)पुरेशा झोपेची गरज न भासणे

५)एखाद्या गोष्टी/कामा साठी खूप योजना आखणे  पण त्या व्यवस्थित पार न पाड़णे 

६)प्रमाणापेक्षा जास्त बोलणे ,अनोळखी लोका बरोबर गप्पा मारत बसणे

या आजारामध्ये रूग्ण कधी खूप निराश तर कधी खूप उत्साही राहतो . 

उपचार -

१)Lithium carbonate

२)Divalproate sodium

३)Carbamazepine

४)Olanzapine

५)Trifluoperazine

६)Haloperidol

७)Resperidone इ 

या आजारामध्ये सुद्धा ECT उपचार प्रभावी ठरतात. नियमित औषधोपचार केल्यास रुग्ण लवकर बरा होऊ शकतो व इतरां प्रमाणे कामाला पुन्हा सुरुवात करू शकतो . 

                                  Anxiety Disorder (चिंता विकार )

          भीती हा एक सर्वसाधारण व सामान्य स्वरुपातील  आजार  आहे. या आजारामध्ये रुग्णाला बैचेनपना  व भीती जाणवते  ज़ी  आपल्या दैनदिन  जिवनातील एक घटकच आहे पण जर त्याचे प्रमाण अधिक जाणवत  असेल व त्याचा त्रास होत असेल ;  दैनदिन  जीवनातील कार्य करण्यामध्ये अडचण  येत असेल व तो पुढेही चालू असेल तर समजा की  आता हे सर्वसामान्य अस्वस्थपना / भीती नाही तर त्याचे योग्य कारण शोधणे गरजेचे आहे.

          अस्वथपना , भीती ,अति चिता , एकाग्रतेमध्ये कमतरता हे याचे मुख्यत्वे लक्षण आहे

Anxiety Disorder  चे मुख्य लक्षण :-

          अस्वस्थपणा, भीती वाटणे  , एका जागेवर स्थिर न रहाणे ,  एकाग्रतेमध्ये कमतरता, लहान गोष्टींचा विचार करणे व कारण नसलेल्या गोष्टींची चिंता करणे व मनात त्या गोष्टीविषयी एक प्रकारची भीती वाटत असते हृदयाचे ठोके जोरात होणे व त्याचे आकलन होणे, श्वास घेण्या मध्ये अड़चण  येणे , कोरड पडणे  , घाम येणे , हात पाय कापणे आणि टॉयलेटला वारंवार येणे हि मुख्य लक्षणे आहेत.

Anxiety Disorder  चे अनेक प्रकार आहेत :-

        १)Generalised Anxiety Disorder:-(जनरलाइजड एंजाटी डिसऑर्डर )

              रुग्ण काहीही कारण नसताना दिवसभर बैचेन रहातो

        २)Panic  Disorder (पैनिक डिसऑर्डर)

               बैचेनपना , कोणतेही कारण नसताना भीती निर्माण होणे , यावेळी बैचेनपनाची तीव्रता एवढी येते की , रुग्णाला असे वाटत असते की तो आता मरणार आहे परंतु त्यांची ती बैचेनी काही वेळापुरती  असते.

          ३)Agora Phobia (अगोरा फोबिया )

                     या प्रकारामध्ये रूग्ण हा घराबाहेर पडत नसतो तसे त्याला बाहेर जावेच वाटत नसते बस किंव़ा रेल्वेने प्रवास करताना त्याच्या मनात भीती निर्माण होते गर्दी पासुन दूर राहण्याचा तो प्रयत्न करत असतो त्या प्रकारातील रुग्णाचे दैनंदिन काम हे घरापर्यंतच सीमित  राहिले जाते. 

           ४) Social Phobia (सोशल फोबिया ):-

                       या प्रकारातील रुग्णाला  कोणतीही  सामाजिक परिस्थिति (जसे की कार्यक्रम ,समारंभ )यासारख्या ठिकाणी असे वाटत असते की लोक   त्याच्याकडेच पाहत आहेत  आणि त्यामुऴे  त्याला  बैचेनी निर्माण होत असते व तो अशा परिस्थितिमध्ये सहभागी होण्यास टाळतो  ,दुर राहण्याचा प्रयत्न करत असतो.

            ५)Specific  Phobia(स्पेसिफ़िक फोबिया ):-

                      या प्रकारामध्ये रूग्ण  सामान्य गोष्टीला घाबरत असतो त्या गोष्टीशी संबंध आला कि तो घाबरला जातो उदा जनावरे , कीड़े, कीटक ,इंजेक्शन , उंच ठिकाण इ ची भीती निर्माण होत असते

              Anxiety Disorder  पासून पूर्णता इलाज होण्यासाठी औषधे आहेत. जनरलाइजड एक्जाइटी डिसऑडर , पैनिक डिसऑडर व एगोरा  फोबिया साठी नियमित पणे औषधे घेणे गरजेचे असते. व्यवस्थित झाल्या नंतर सुद्धा हि औषध नियमित घेणे आवश्यक असते .  सोशल व स्पेसिफिक  फोबिया परिस्थिती चा  सामना करण्यापूर्वी  काही दिवस  आधी औषधे घेणे गरजेचे असते. मानसोपचार तज्ञ  व  पद्धतीचे इलाज हे साय़कोथेरपी व  बिहेवियर  थेरपी  ची औषध हि त्या सोबत  गरजेची  असतात .

           ६)Obsessive Compulsive disorder (ओब्सेससिव कम्पल्सिव  डिसऑर्डर)

                      हा रोग २ -३ परसेंट लोकांच्यामध्ये आढ़ऴुन  येतो यामध्ये वारंवार वैताग आणणारे विचार किंवा तसे  चित्र  येणे व त्या विचाराने प्रतिकूल कार्य  करणे असे घडते .

                         या रोगाची साधारण लक्षणे :- वारंवार हात धुणे  ,अंघोळ करणे  , एखादे काम केल्यावर पुन्हा -पुन्हा ते काम व्यवस्थित झाले आहे का ते तपासून पहाणे ,काम सुरु करण्यापूर्वी किंवा काम संपल्यानंतर त्याचे मोजमाप करत बसणे  ,अस्वछतेचे विचार मनात येणे आणि पूर्ण वेळ त्याच विचारात राहून ते कमी करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करत रहाणे .

      या रोगाची मुख्य लक्षणे :-

                ऑबसेशन म्हणजे नको असलेले /त्रासदायक  विचार न येण्याचा प्रयत्न करून ही वारंवार तो विचार येणे व त्यातून नैराश्य निर्माण होणे आणि रुग्ण या नैराश्याला कमी करण्यासाठी काही काम वारंवार करत रहातो. रुग्णाला कामामधिल त्रास समजतो तरी ही तो ते काम करण्यापासून दूर राहू शकत नाही.  रुग्ण पूर्ण दिवस येणा-या विचारामध्ये त्या विचारातुन येणा-या त्रासापासून वंचित राहणा-या कामामध्ये व्यवस्थित राहत असतो. त्यामुळे त्याचे दैनंदिन कार्य विस्कळीत होते व झोप ,भुक ,काम या गोष्टीवर त्याचा परिणाम  होतो.

               या आजारासाठी औषधे व बिहेविअर थेरपी(वर्तणूक उपचार ) हे मुख्य उपाय आहे.  औषधाचा परिणाम काही आठवडयापासून ते काही महिन्यांमध्ये हळुहळु  येत असतो.औषधाचा परिणाम सुरु होण्याबरोबर बिहेविअर थेरपी सुद्धा सुरु केली जाते या आजारावरील इलाज हा जास्त काळ चालत असतो.

         

उपचार -

या आजारामध्ये प्रभावी अशी काही औषधे आजकाल उपलब्ध आहेत 

१)Fluvoxamine 

२)Fluoxetine 

३)Clomipramine 

४)Sertraline इ 

OCD च्या उपचारा साठी ही औषधे नेहमी पेक्षा मोठया डोस मध्ये आणि जास्त दिवस घ्यावी लागतात . Behaviour therapy आणि औषधांचा योग्य वापर केल्यास OCD चे रूग्ण बरे होऊ शकतात . 

                                     

OCD jksxkph dkgh y{k.ks

1)lrr Eg.kts ijr ijr gkFk /kq.ks va?kksG dj.ks

2)dks.krsgh dke dsys fd rs lrr cjkscj vkgs dh ukgh gs psd dj.ks

3)dke lqjQ djrkuk fadok iw.kZ >kkY;koj rs lrr psd dj.ks ekst.ks

4)eukr okbZV fopkj ;s.ks vkf.k R;k fopkjkyk /kjQup iw.kZ osG ok;k ?kkyorkr-

5)njjkstP;k dkekoj ifj.kke gks.ks rs dke osGsr gksr ukgh-o >kksi u ykxus]Hkqd u ykx.ks fdaok deh gks.ks

         

     मुलांची आणि किशोरवयीन मुलांची मानसिक समस्या आणि संबंधित येणा-या अडचणी 

- लहान मुलांना आणि किशोरवयीन वर्गातील मुलांना मानसिक आजार आणि व्यवहारिक समस्या असतात जास्तीजास्त समस्या या आपल्याला नको असलेल्या व्यवहारातुन समोर येतात प्रकट होतात. लक्ष देऊन पाहिले तर आई वडिल घरातील सर्व थोर मंडळी  आणि शिक्षक या समस्याचे कारण काय आहे हे सहज आणि लवकर ओळखु शकतात अशा आजाराना व समस्यांना इलाज होणे शक्य आहे. यामध्ये रुग्ण आणि घरातील माणसे ही त्याच्या इलाजासाठी महत्वाचे असतात. यावर वेळेत किंवा इलाजच केला नाही तर त्याचा परिणाम घरातील लहान मुलांवर व किशोरवयीन मुलांवर होतो व त्याच घरातील सर्व मुलांवर भविष्यकाऴात विपरीत परिणाम होतो.

                      सर्व सामान्य मुलांमध्ये व किशोरवयीन मुलांमध्ये त्याच्या मनावर व दररोजच्या जीवनात काही समस्या ,अडचणी दिसून येतात

- ए.डी.एच.डी(ADHD).मन एकाग्र रहात नाही व चतुराई घटते कमी होते.अति चंचलपणा दिसून येतो.

- डोक्यावर ताण  येतो व त्याच्यामुऴे  अडचणी निर्माण होतात

-व्यवहारामधिल ( behaviour )येणा-या किंवा निर्माण होणा-या समस्या

-आपल्या आवडण़ा-या गोष्टी /काम , छद यामध्ये पुर्विप्रमाने मन न लागने (नैराश्य )

- मंदबुद्धि आणि प्रगति यांच्यामुऴे किंवा यासंबंधित निर्माण होणा-या समस्या

१)मोठ्या गर्दीच्या ठिकाणी किंवा बंद खोलीत राहिल्यामुऴे येणारी समस्या  किंवा तणाव , चिंता

२)सार्वजनिक ठिकाणी भीती वाटणे

३)सतत विनाकारण तनावामध्ये रहाने  किंवा मानसिक दडपनामध्ये रहाणे

४)माहित नसलेल्या आजाराबद्दल येणारे ताण किंवा विचार  

लहान मुलींमध्ये  किवा  किशोरवयीन  मुलांमधील  आजाराची  लक्षणे 

    नैराश्य - १) प्रत्येक वेळी मन उदास  राहणे , किंवा  असणे 

   २) शरीर शांत होणे , आळस  येणे  थकवा येणे , तान  येणे  इ . 

    ३) पटकन  चिडणे , राग  येणे  इ .  

     ४) मनाला  वाटेल  ते  काम  करणे  कामामध्ये  कमी येणे . 

     ५) भूक न  लागणे , झोप  न  येणे 

      ६) आत्मविश्वास  न राहणे 

   ७) सतत  एकाग्रता  साठी मन  न  स्थिर  राहणे 

   ८) निराश  राहणे मनात आत्महत्या  करण्याचे  विचार  येणे 

   बौद्धिक विकास  आणि  शारीरिक विकास  यामधील अडचणी 

     १) काही  मुलांमध्ये  त्याच्या  वाढीनुसार  विकास  होत नाही 

     २) दुसऱ्या  मुलांसारखे  समजदार  न  होणे . 

     ३) वाचण्यात , लिहिण्यात कमी राहणे . 

    ४) एकादे  काम  कितीही  शिकवले  तरी  ते  न  शिकणे 

    ५) दररोजच्या  कामात  मदत  न करु शकणे

    ६) जबाबदारीने काम  न  करणे 

   ७) सार्वजनीक  कामात  अडचणी  आणणे 

    ८) व्यव्हारात  अडचणी येणे  लवकर  राग  येणे , डोके  आपटणे , स्वत:वर काही तरी नुकसान  ओढवणे, शारिरीक  दृष्या  फिट , मजबूत  न होणे हे  मंद  बुद्धीचे  लक्षण  आहे 

  

        Anxiety चिंता निर्माण होण्याची लक्षणे :-

    १)जीव घाबरा होणे ,छातीतील धडधड वाढणे

२)हात पाय थरथर कापणे ,घाम येणे ,श्वास सुटने ,गळा  कोरडा पडणे  ,सतत तहाण लागणे 

३)पोटात गोऴा  आल्यासारखे वाटणे

४)डोके फिरणे ,काहीच न समजणे ,शरीर शांत पणे न रहाणे

५)झोपताना अडचणी  येणे किंवा काहीतरी वाईट वाटणे

६)परत परत मनामध्ये  वाईट विचार ,मरणे  इ विचार येणे

७)परत परत  मनामध्ये  वाईट शंका येणे

             

ADHD - चंचलपणा ,एका जागेवर स्थिर न बसणे ,स्वतः ला थांबवता न येणे ,सुचनां कड़े दुर्लक्ष करणे,वही /दफ्तर /गृहपाठ विसरणे , लक्ष पटकन विचलित होणे ,लक्ष केंद्रित करण्यास अडचण येणे इ 

व्यवहारासंबंधी किंवा वर्तणूकी संबंधी येणारी  अड़चणी  :-

१)मोठ्या ,वडिलधा-या माणसाचे विचार न  ऐकणे

२)सतत खोटे बोलणे ,भांडण करणे चोरी करणे , दंगा करणे 

३ )रात्री अपरात्री घराबाहेर राहणे ,घर /शाळा सोडून पळुन जाणे

४ )आपल्या पेक्षा लहान मुलाना/जनावराना  छेड़ने /त्रास देणे इ

                                   

1)behavioral problems 

2)conduct disorder

३ )Temper tantrums

4)bed wetting (बिछाना ओला करणे )

उपचार :-  लहान  वयात  आणि  किशोर  वयात  मानसिक  आजार  झाल्यावर  वेळेत  उपचार  होणे  गरजेचे  आहे.  जर  उपचार  उशिरा  झाला  तर त्याच्या  विकासात, शिक्षणावर, जीवनावर  विपरीत  परिणाम  होतो  या  रोगावर  प्रभावी  उपाय  म्हणजे योग्य माहिती घेणे ,मुलांना  वेळ द्या , योग्य मार्गदर्शन करावे  , बिहेवियर थेरपी, ग्रुप थेरपी ,व  औषधे उपलब्ध  आहेत.   यावर माणसाच्या  आजारानुसार  एक  पेशंट किंवा  अनेक  पेशंट  एकत्र  करून  एकदा  कार्यक्रम  घेतला  जातो.  त्याचबरोबर  आई -वडील , शाळेतील  शिक्षक  या आजाराबाबत  महत्वाची  भूमिका  बजाऊ शकतात.  काही  रोग  मतिमंदत्व   सारखे  यावरही  काही महत्वाचे उपाय  आपण  करू  शकतो.  गर्भवती  स्त्रीयांमध्ये  आयोडीन  मीठ  हे  एक  याचे  उदाहरण  आहे.

 

                               Addiction (एडिक्शन /व्यसनाधीनता ):-

      माणुस आतापर्यंत दारू ,मादक द्रव्य पदार्थ घेत आलेला आहे .  अगोदरच्या काळात हे सेवन जास्ती जास्त  लोक करत होते. या नशीला पदार्थाचा मानवाच्या मनावर ,शरीरावर खुपच वाइट परिणाम होतो. शरीर आणि मादक पदार्थ यामध्ये एक वाइट गोष्ट आहे बरेच लोक हे नित्य नियमाने याचे सेवन करतात आणि एक अशी वेळ येते की त्याशिवाय माणुस राहुच शकत नाही अशा प्रकाराला व्यसन , लागलेले आहे म्हणतात

          साधारणता आपल्या देशात तंबाखू , दारू ,चरस , गांजा , आणि नशा झोपेच्या गोळ्या हे व्यसन आहे. बरेच रुग्ण हे नशा येण्याची इंजेक्शन घेतात. तम्बाखुचे सेवन हे पूर्ण जगात मृत्युदर वाढण्याचे प्रमुख कारण आहे. हे फ़क्त प्रयोग नाही तर ते मानवाच्या शरीरावर वाइट परिणाम होतो एखाद्या वेळी गर्भवती महिला जर तम्बाखुचे सेवन करत असेल तर वाढ होत असलेल्या बाऴावर त्याचा परिणाम होतो. तंबाखू दारू ,आणि   इतर मादक पदार्थांच्या सेवनामुऴे लोकांना त्यांचे शरीर ,आरोग्य ,परिवार ,धन ,व्यवसाय आणि कायद्या संदर्भात अनेक समस्यांचा सामना करावा लागतो.

         आपल्या देशात  तंबाखू , दारू ,चरस , गांजा , अफू, झोपेच्या गोळ्या आणि व्हाईटनर याचे व्यसन प्रामुख्याने दिसून येते . तंबाखूच्या व्यसनामुळे व्यसन करणा-या माणसाला व त्याच्या घरातील इतर सदस्याना सुद्धा आजार होतात . उदा. - सिगारेट किवा बिडिच्या धुरामुळे फुफुसाचा कर्करोग (cancer) होतो. या सर्व व्यसनांचे परिणाम रुग्णाच्या शारीरिक, कौटुंबिक, सामाजिक, आर्थिक या कामावर होतो. विविध प्रकारच्या व्यसनामुळे खालीलप्रमाणे आजार होतात .

१) तंबाखु -

•  तंबाखू का घातक आहे :-

१) तंबाखू ही एक वनस्पती आहे. तंबाखूमध्ये ४००० हून अधिक विषारी रसायने आहेत .पैकी परिचीत रसायने

२)निकोटीन -  तंबाखूतील अत्यंत विषारी व नशा आणणारे रसायन - अमोनिया , आर्सीनिक, नॉप्थेलीन, असिटोन, कार्बन मोनोऑक्साइड, बुटेन ,डीडीटी , डांबर.

३)अल्कोलाइड रसायने - कोटिनाईट , ऑन्टिबिन ऑलीफेटिक हाइड्रोकार्बन ही स्वाद निर्माण करतात ही घातक रसायने आहेत .

• तंबाखूचे सेवन :-

१)   धुम्रपान - विडी , सिगारेट, चिरूट, पाइप, चिलीम इ. मार्गाने धुम्रपान करतात .

२) चावून खाणे - विडा, पानमसाला , मावा, गुटखा , खैनी इ.

३) दंतमंजन - मिश्ररी व टूथपेस्ट 

४) नाकाद्वारे सेवन - तपकीर .

•  तंबाखू सेवनाचे दुष्परिणाम :-

१) शारीरिक

२) तोंडाची दुर्गधी 

३) दातांची समस्या 

४) वास घेण्याची क्षमता कमी 

५) डोळ्याभोवती काळी वर्तुळे 

६) विचार करण्याची क्षमता कमी होते 

७) चित्त एकाग्र करणे कठीण होते 

• दिर्घकालीन परिणाम :-

१) कँन्सर - प्लूकोप्लेकीय, एरिथोप्लेकिया, सबमुकस फायब्रोसिस इ .

२) सांधेदुखनी 

३) नपुसकत्व   

४) वंधत्व 

५) गर्भपात 

६) क्षयरोग 

७) दमा , ह्रदयविकार इ.

• मानसिक  दुष्परिणाम :-

 १) तंबाखूतील निकोटीनमुळे मेंदुचे कार्य थांबते 

२) विचार करण्याची क्षमता कमी  होते 

३) चित्त एकाग्र करणे कठीण होते 

४) आत्मविश्वास कमी होतो 

५) आर्थिक दुष्परिणाम होतो 

६) तंबाखूवर बराच पैसा खर्च करतात. १ दिवसास तंबाखू , गुटखा , सिगारेट यावर १० रू . पासून १०० रुपयापर्यंत खर्च करतात.

•  तंबाखू सेवन करण्याची कारणे :-

१) समवयस्कराचा प्रभाव 

२) उत्सुकता 

३) प्रयोगशीलता 

४) मजा , आनंद मिळविण्यासाठी 

५) जाहिरातीचा प्रभाव 

६) पैसा 

७) आदर्श 

८) सहज उपलब्ध 

९) आकर्षक चव 

• तंबाखू सोडण्यातील अडथळे  :-

             यामध्ये माहितीचा अभाव , गांभीर्य नसणे , योग्य मार्गदर्शनाचा अभाव , इतर शारीरिक तक्रारी इ. गोष्टी येतात.  

•  तंबाखू सोडण्य़ासाठी :-

अ ) तंबाखू का सोडायची आहे याची मित्रांसोबत चर्चा करा 

ब ) मनाचा दृढ़निश्चय करा

क) तारीख नक्की करा व जाहीर करा

ड) तंबाखूच्या संदर्भातील सर्व पदार्थ टाकून दया. उदा. - पुड़ी , चुना , डबी , अश इत्यादी.

२) बिडी/ सिगारेट  - फुफुसाचा कँन्सर, दमा व इतर श्वसनाशी संबंधित विकार होतात.

३) दारु -

          दारू हे एक नशा आणणारे पेय आहे व मद्यपानकरणे हा आजार आहे. बऱ्याच प्रमाणात दीर्घकाळपर्यंत मद्यपान करणे हे क्वचितच मानसिक आजाराचे प्रत्यक्ष वा एकमेव कारण असते.  बहुसंख्य रुग्णांच्या बाबतीत कोणत्यातरी व्यक्तिमत्व बिघाडातून उदभवलेली ते एक दुय्यम विकृती लक्षण असते.

• दारूचे प्रकार :- 

१) अल्फा अल्कोहोलीझम -

        या प्रकारातील व्यक्ती अतिशय व अयोग्य प्रमाणात दारूचे सेवन करतात. परंतु त्यांचा त्यावर ताबा असतो .

२) बीटा अल्कोहोलीझम -

             या प्रकारातील व्यक्ती अतिशय व अयोग्य प्रमाणात दारूचे सेवन करतात. परंतु ते शारीरिक किवा मानसिकरित्या त्यावर अवलंबून नसतात. 

३) ग्यामा अल्कोहोलीझम -

           या प्रकारातील व्यक्ती पूर्णपणे दारूच्या आहारी गेलेली असते. तिचा स्वत:वरचा ताबा सुटतो. दारू सेवनाचे प्रमाण झापाट्याने वाढू लागते.

४) डेल्टा अल्कोहोलीझम -

      या प्रकारातील व्यक्ती दारू सोडूच शकत नाही. त्याच्यामध्ये टॉलरन्स निर्माण होतो. मद्य सेवन बंद केले तर (withdrawal symptoms ) दिसून येतात. 

५) इप्सीलोंन अल्कोहोलीझम -

      या प्रकारातील व्यक्ती अधूनमधून मौज किवा चैन म्हणून मद्य सेवन करतात.

• दारू पिण्याची कारणे :-

१)  शारीरिक व मानसिक ताण , दारू घेतल्याने शारीरिक व मानसिक ताण कमी होऊन जरासे मनमोकळे वाटते.

२) वास्तवातील निराशा व वैफल्य , कौटुंबिक संघर्ष, व्यवसायिक काळज्या , न्यूनगंड या सर्वापासून मुक्त होण्यासाठी.

३) स्त्रियांपेक्षा पुरुषांमध्ये मद्यपानाचे प्रमाण जास्त असते .

४) एकमेकांच्या संगतीने दारू घेतली जाते . 

५) काही  लोक दारू पिणे ही एक मौज व फशन समजतात.

६) कस्टाची कामे केल्यास नंतर करमणुक किवा विरंगुळा म्हणून कामगार दारूचे सेवन करतात.

७) अनुवांशिकता - मद्यपी व्यक्तीच्या नातलगामध्ये मद्यपानातिरेक किवा इतर विकृत प्रवृत्ती आढळतात.

दारूचे व्यसन लागल्याचे कसे ओळखाल -

१)दारू जास्त प्रमाणात व खूप दिवसां पासून घेण्यात येते

२)इच्छा असूनही दारू कमी करता /सोडता येत नाही

३)दारू मिळण्यासाठी ,पिण्यासाठी व त्याच्या परिणामातून सावरण्यासाठी जास्ती जास्त वेळ घालवला जातो

४)दारू पिण्यासाठी खूप तलफ /इच्छा होत राहते

५)वारं वार दारू पिल्यामुऴे व्यक्ति आपल्या कामावरच्या /कौटुम्बिक जबाबदारी निट पार पाडू शकत नाही

६)दारू मुऴे सामाजिक व वैयक्तिक अडचणी निर्माण होउन सुद्धा दारू पिणे चालूच राहते

७)दारू मुळे शारीरिक व मानसिक समस्या /आजार झाल्यावर सुद्धा  दारू पिणे चालूच राहते

८)नशा येण्या साठी दारूचे प्रमाण दिवसें दिवस वाढतच जाते

९)दारू न मिळाल्यास झोप येत नाही ,छातीत धडधड होते ,घाबरल्या सारखे होते ,हात थरथरतात ,भास होऊ लागतात इ 

•  दारू पिण्याऱ्या  व्यक्तीमध्ये आढ़ळणारी लक्षणे :-

१) डोळे लालसर होणे .

२) दारू पिल्याने शरीरामधील रक्त प्रवाह वाढतो ,रक्त दाब वाढतो 

३) दारू पिल्याने व्यक्ति नीट बोलू शकत नाही ,योग्य निर्णय सुद्धा घेऊ शकत नाही 

४) दारूचा वास हा त्या व्यक्तीच्या श्वासामधुन येत असतो.

५) दारू पिणारी  व्यक्तीची नीट चालु शकत नाही .

६)कधीकधी अतिसेवनामुळे अशी व्यक्ति कोमात सुद्धा जाऊ शकते 

•   दारूचे  शरीरावर होणारे परिणाम :-

१) अन्ननलिकेत जखमा होणे व त्यामुळे रक्ताच्या उलटया होतात .

२) दारूच्या सेवनामुळे लहान आतडयाचे कार्य बिघडते व त्यामुळे पुढील त्रास होतात, उदा. - जुलाब होणे, उलटया होणे, शारीरिक त्रास होणे इत्यादी. 

३) दारूच्या अति सेवनामुळे शरीरातील स्वादुपिंडावर परिणाम होतो , त्यामुळे भयानक पोटदुखी होते व pancreatitis हा  आजार होतो 

४) दारूच्या सेवनामुळे शरीरातील प्रथिने व कार्ब्रोदके यांची कमतरता जाणवते.

५) दारूच्या अति सेवनामुळे  अनेमिया हा आजार होतो. तसेच ब्लड प्रेशर, हृदयविकार यासारखे आजार होतात .

६) दारू पिणाऱ्या  व्यक्तीला दारू पिल्यानंतर वेळ , काळ याचे भान नसते. अशा माणसामध्ये चालण्याच्या  पद्धतीत बिघाड झालेला तसेच तिरळे पाहणे अश्या गोष्टी पाहायला मिळतात.

७) दारूच्या अति सेवनामुळे  लहान मेंदूचे कार्य बिघडते.

८) दारू पिणाऱ्या माणसाच्या लिव्हरचे कार्य बिघडते. त्यामुळे लिव्हर ख़राब होणे ,कावीळ होणे इ आजार होऊ शकतात

९)दारू पिणाऱ्या माणसाच्या मेंदूवर सुद्धा परिणाम होतो त्यामुळे फिट /अकड़ी येणे ,विस्मरण होणे इ त्रास होऊ शकतो

१०)दारू पिणाऱ्या माणसाला बऱ्याच प्रकारचे कैन्सर /कर्करोग होऊ शकतात 

४) गांजा - मानसिक आजार होतात  उदा. - भीती वाटणे , भास - भ्रम होणे , असंबद्ध बडबड़ने , झोप न लागने , बैचेन राहणे इत्यादी समस्या गांजा घेणा-या व्यक्तीमध्ये आढळतात .

५) अफू - पोटाचे विकार, फिट येणे , इंजेक्शननी नशा केल्यावर एच. आय. व्ही. , Hepatitis  इत्यादी धोका वाढतो तसेच अंग दुखणे, सांधेदुखी यासारखे आजार होतात.

६) झोपेच्या गोळ्या - यामध्ये झोप न लागणे, फीट येणे , बैचेन वाटणे इत्यादी आजार आढळतात .

उपचार :-

       व्यसनाधिनतेवरचे उपचार हे ओपीडीतून किवा दवाखान्यात भरती होवून केले जातात.   सुरूवातीला व्यसन सोडल्यामुळे होणारा त्रास कमी करण्यासाठी औषधोपचार(lorazepam ,chlordiazepoxide ,diazepam इ ) केला जातो. त्याचबरोबर रक्ताच्या तपासण्या करून रुग्णास व्यसनामुळे झालेल्या शारीरिक आजाराची तपासणी केली जाते . आजकल तम्बाखु, दारू, अफू यावरती प्रभावी औषध उपलब्ध आहेत. त्यानंतरच्या काळामध्ये रुग्णास व्यसनमुक्तीसाठी  समुपदेशन केले जाते. या समुपदेशनामध्ये रूग्णाची इच्छाशक्ती वाढविण्यासाठी, व्यसनापासून दूर राहण्यासाठी, व्यसनाची तलफ टाळण्यासाठी इत्यादी गोष्टीसाठी समुपदेशन व मार्गदर्शन केले जाते. यासर्व उपचारामध्ये रुग्णाच्या नातेवाईकांचा सक्रीय सहभाग असेल तर रूग्ण लवकर व्यसनमुक्त होऊ शकतो .

           सुरूवातीला व्यसनमुक्त झाल्यानंतर काही दिवस / काही महिन्यांनंतर रूग्ण पुन्हा व्यसन किवा नशा सुरू करण्याची शक्यता असते, त्यामुळे व्यसनाधीन रुग्णाने नियमितपणे समुपदेशानासाठी येणे अत्यावश्यक असते.

                                                  मतिमंदत्व :-

           

           सर्व सामान्य व्यक्तीपेक्षा बुद्धीची वाढ़ कमी झाल्याने निर्माण होना-या मानसिक बौद्धिक अपंगत्वाला   मतिमंदत्व असे म्हणतात त्यामुले त्या व्यक्तीला सभोवतालच्या वातवरणात समाजात समायोजन करता येत नाही सामाजिकरित्या ती स्वतंत्र राहू शकत नाही याची मुख्य लक्षणे म्हणजे अशा मुलांची वाढ व विकासाचे टप्पे उशिरा असतात भाषेची वाढ झालेली नसते मलमुत्रविसर्जनावर ताबा ठेवता येत नाही दुस-या मुलामध्ये समरूप होऊ शकत नाही इतरांच्या बरोबरीन अभ्यास करू शकत नाहीत किंवा अभ्यासात वाढ होऊ शकत नाही

मतिमंदत्वाचे निदान कसे करावे :-

     दोन गोष्टीवरुन मतिमंदत्वाचे निदान करता येते

१)चिकित्सलयींन तपासणी / क्लिनिकल असेसमेंट

२)बुद्धि मापनाच्या बौद्धिक चाचण्यावरुण

• मतिमंदत्व होण्याची कारणे :-

      मतिमंदत्व होण्यास अनेक गोष्टि कारणीभुत आहेत जन्मापुर्वी , जन्मतेवेळी व जन्मानंतरच्या कारणीभुत गोष्टीना आपण आऴा  घालुन मतिमंदाचा प्रतिबंध करू शकतो.

 १)जेनेटिक फैक्टर्स - सिंगलजिन म्यूटेशन , क्रोमोजोमल अबनॉरमाँलिटी(गुणसूत्र दोष ) डाउन्स सिंड्रोम

२)जन्मापुर्विचे कारनीभुत घटक - १)गरोदर मातेचे कुपोषण २)गरोदरपणी मातेला संसर्ग होणे उदा . जर्मन मीज़ल(गोवर ) ३)बाळतपनाचेवेळी मातेचे वय ३५ ते ४० वर्षाचे असणे गरोदरपनी  मातेंन डॉक्टरी तपासणी शिवाय व सल्याशिवाय औषधे घेणे ,मद्यपान करणे , रेडीएशन घेणे इ.

३)जन्मवेळीची कारणे - बाळतपनाच्यावेळी अडथला येणे कि ज्यामुले मेंदूला दुखापत होणे चुकीच्या फोरसेपचा वापर ,उशिरा किंवा लांबत जाणारे   बाळतपण अतिरक्तस्त्राव / जन्मल्यानंतर मुलाने पहिला श्वास लवकर न घेणे/लवकर न रडणे .

४)जन्मानतरची कारणे - पहिल्या दोन वर्षात मुलांचे कुपोषण -१)मेंदूला संसर्ग होणे, मेंदूला आवालु उठने २)डोक्यास मार लागने /फीट येणे / इपिलेप्सी   ३)जन्मजात मेटाबोलिक डिसऑर्डर (इतर शारीरिक आजार )

• मतिमंदत्व कसे ओळखावे :-

      मुलाच्या एकंदर वाढीबद्दल व विकासाबद्दल त्याच्या आइकडून सविस्तर माहिती घेउन  २)मुलांची शारीरिक घडन व वर्तनाचे निरिक्षण करून उशिरा दिसणा-या वाढीच्या टप्यांच्या इतिहासावरूण शालेय अभ्यासक्रमात नापास होणे वार्तनातिल समस्या व समाजाच्या अपेक्षेविरुद्ध वर्तन

• मतिमंदत्वाचे प्रकार :-

         १)सौम्य मतिमंदत्व

         २)मध्यम  मतिमंदत्व

         ३)तीव्र मतिमंदत्व

• मतिमंदत्वामूऴे  निर्माण होणा-या समस्या :- 

१)वैयक्तिक समस्या - ज्या मुलांचा बुध्यांक ३० पेक्षा कमी आहे अशा मुलांची संपूर्ण देखरेख कुटुंबालाच करावी लागते  जरी बुध्यांक ३० ते ५० असला तरी अशा मुलांना व्यवस्थित कपडे घालणे ,जेवण घेणे,आंघोळ करणे इ. गोष्टि करण्यास फार अवघड जाते. पालकांच्याही वैयक्तिक आयुष्यावर त्याचा परिणाम होतो त्यांना सामाजिक कार्यास जाता येत नाही. आपले मुल अशा प्रकारचे आहे याबद्दल त्यांना कमिपणाची, अपराधिपनाची भावना असते.  त्यामुऴे  त्यांचे सामाजिक जीवन खालावते, घरामध्ये विशेषकरून आइलाच मुलाची देखभाल करावी लागते त्यामुले तिचे इतर मुलांकडे ,नव-याकडे थोडेफार दुर्लक्ष होते. त्यामुऴे कौटुंबिक समस्या निर्माण होतात. एकंदरीत अशा मुलांमुऴे कौटुंबिक स्वास्थ खालावते  

२)सामाजिक समस्या - मतिमंद मुलांचा इतर मुले सहसा स्वीकार करत नाहीत अशी मुले इतर चांगल्या मुलांकडून उपेशिली जातात.  किंवा हास्याचा विषय बनतात. त्यामुऴे पालक त्यास बाहेर जाऊ देत नाहीत घरातच डाबुन ठेवतात तसेच अशा  मुलांना धोक्याची जाणीवही फारशी नसते. घरांमध्ये इतर चांगली भावंडे त्याचा स्वीकार करत नाहीत त्यामुऴे मतिमंद मुलांमध्ये रागाची भावना निर्माण होते. त्यांचा मनामध्ये संघर्ष निर्माण होतो. ती नाउमेद  होतात. व अस्वाभाविक वर्तनुक दाखवितात  उदा - अस्वस्थ असणे ,आक्रस्थाऴेपना करणे , खुप खाणे कारण त्यांना प्रेम वात्सल्य मिळत नाही

३)शैक्षणिक समस्या - अशा मुलांची बुद्धि सामान्य बुद्धिपेक्षा कमी असते. त्यामुले ते शाऴेतही मागे राहतात ती नेहमीच्या शाळेत जाऊ शकत नहित. त्यांच्यासाठी समाजामध्ये विशेशशाला आहेत. याबद्दल पालकाना माहिती नसल्यामुले  ते मुलाला घरातच ठेवतात ती आणखिनच उपेशिली जातात अशा मुलांच्या शिक्षणावर पैसा खर्च करन्यापेक्षा ते मुलावर अधिक पैसा खर्च करतात

४)लैगिक व वैवाहिक समस्या :-वयात आल्यानंतर त्यांचे लैगिक कार्य स्वाभाविक असते. त्यामुऴे मुलींच्या बाबतीत इतर लोक त्यांचा गैरफायदा घेउन त्या कुमारी  माता बनण्याचा धोका असतो अशा मुलींची लग्न होणे हा एक मोठा प्रश्नच असतो मुली त्यांची मासिक पाळिची व्यवस्था करू शकत नाहीत त्यामुऴे ब-याच वेळा अशा मुलींची हिस्ट्रेक्टोमी(गर्भाशयाची पिशवीचे ऑपरेशन ) करतात

•           उपचार :- 

                मतिमंदत्वावर  समाधानकारक  उपचार उपलब्ध नाहीत कारण बुद्धीची पातळी  वाढविनेसाठी कोणतेही औषध उपलब्ध नाही.  झोपेची  औषधे किंवा न्युरोलेप्टिक  औषधे इ वापरून अशी मुले शांत ठेवली जातात अशा मुलांचे पुनर्वसन त्यांच्या बुध्यांक प्रमाणे करावे समाजात मतिमंद मुलांच्या शाला आहेत त्याबद्दल पालकांना मार्गदर्शन करावे.      

                                      फिट (एपिलेप्सी /Epilepsy )            

             फिटेचा आजार हा एक मेंदुचा आजार आहे. मेंदुमधिल एक  मज्जापेशिकडून  दूसऱ्या  मज्जापेशिकडे  जाणारा संदेश हा विद्युत  स्वरूपात असतो   .  या विद्युत  स्वरूपातील संदेशामध्ये अनेक कारनानी बिघाड होऊ  शकतो  .  यामुळे  मेंदुकडून सर्व शरीराकडे जाणा-या संदेश वहनामध्ये  तात्पुरता बिघाड होऊन  फिट  येते  . पूर्ण मेंदुमध्ये हा बिघाड   झाला असेल तर रुग्णाला   अगंभर  फिट येते  .   काहीवेळा  मेंदूच्या ठराविक  भागामध्ये बिघाड  झाल्यास फक्त  त्याच भागामध्ये , उदा  . केवळ  हात अथवा  पाय अशा शरीराच्या  भागामध्ये , फिटेची लक्षणे  दिसून येतात   .  एखाद्या व्यक्तिला जेव्हा अंगभर फिट येते तेव्हा तात्पुरत्या काळापुरती त्या  व्यक्तिची शुद्ध  हरपते   .    हात, पाय  व  पूर्ण  शरीर  यांची  एका विशिष्ट प्रकारची  तीच  तीच  हालचाल होत  राहते   .   काही वेळा जीभ  दाताखाली चावली  जाते  .  व्यक्तिचा  तोल  जाणे , कपड्यामध्येच  लघवी  होणे , अशी  लक्षणे देखिल  दिसून येतात  .

                                                                         फिटेची  कारणे 

 १ ) अनुवंशीकता

 २ ) रक्त दाब  अति वाढल्या मुळे

 ३ ) मेंदुमध्ये गाठ होणे / मेंदूला मार लागने

 ४ ) लहान मुलांनमध्ये  खुप ताप  येणे

 ५ ) जन्माच्या  वेळी  डोक्याला इजा   झालेल्या बालकांना

                              फिटेचा आजार  हा  मानसिक आजार नाही परंतु  गेले अनेक वर्ष तो मानसिक आजार समजला गेला आहे   . फिटेचा  आजार हा बहुतेक रुग्णामध्ये दिर्घकाळ  राहत असल्याने औदासीन्य, चिंता,सायकोसिस  अशा अनेक मानसिक आजरांची लक्षणे फिटचा  आजरामध्ये दिसून येतात   .

         बहूतेक वेळा  फिटेचा  आजाराचे निदान हे लक्षणंवरूनच होते  . आवश्यक वाटल्यास मेंदुचा विद्युत् आलेख (ई ई जी ) काढता  येतो. काही  वेळा  निदान  करण्यासाठी  मेंदुचा  एम आर आय  काढणे  आवश्यक   असते   .  त्यामुळे  फिटेचा  आजरामागे  मेंदूतील  टयुमर  अथवा रकत स्त्राव अशी इतर शाररिक कारणे  नाहीत  ना  हे समजते   .

         फिटेचा  आजाराची  औषधे  दीर्घकाळ  घ्यावी लागतात   .  एकदा निदान झाल्यावर साधारणपणे  ३   वर्षाच्या कालावधिसाठी ही  औषधे  घ्यावी लागतात  .  या  कालावधिमध्ये  फिट  आल्यास  तिथून  पुढे  आणखी  ५  वर्षे  असे गणित असते   .  

         नविन गुणकारी औषधांच्या   उपलब्धतेमुऴे  बहुतेक फिट्चे रुग्ण आता दीर्घकाळ बरे राहू शकतात फिटेच्या आजारावरील औषधाबरोबरच त्या आजाराचे स्वरुप रुग्णाला व नातेवाईकांना सांगने, त्यांच्या मनातिल आजारासंबंधिच्या सर्व शंका व गैरसमजांचे निराकरण करणे हेदेखील खुप महत्वाचे असते

          रुग्णाला व नातेवाईकांना भावनिक आधार देणे,फिट येत नसताना देखिल गोळ्या चालुच ठेवण्याचे महत्त्व पटवने हेदेखील उपचारामध्ये महत्वाचे ठरते

        फिटेचा आजार असलेल्या रुग्नानी काही पथ्ये पालने आवश्यक असते ती खालिलप्रमाणे

१)पुरेशी (७ ते ८)तास झोप

२)वेळच्या वेळेवर जेवणे

३)दारू व तंबाखुच्या व्यसनापासुन दूर राहने

४)टोकाचे शारीरिक व भावनिक  ताण टालने

५)रोजच्या रोज वेळच्या वेळी  औषध घेणे

       फिट येत असलेल्या रुग्नानी किंवा व्यक्तींनी घ्यावयाची कालजी :-

              १) शक्य असल्यास रुग्ण व्यक्तीला एका कुशीवर वळवावे

               २)रुग्ण व्यक्तीच्या तोंडामध्ये कुठलीही वस्तु घालण्याचा प्रयत्न करू नये

               ३) रुग्ण व्यक्तीला औषध अथवा पाणी द्यायचा प्रयत्न करू नये

              ४)फिटेचा प्रकार ५ मिनिटामध्ये अधिक काळ चालल्यास तिला फिट कमी आणणारे इंजेक्शन द्यावे लागते

               ५) फिट येउन गेल्यावर बराच काळ रुग्ण झोपून राहू शकतो रुग्ण जागा झाल्यावर त्याला भावनिक आधार देणे महत्वाचे असते

              ६)मशीन वरती काम न करणे ,पोहणे ,आगी जवळ काम न करणे

                    उपचार:-

    १)Phenytoin

    २)phenobarbitone

     ३)carbamazepine

    ४)Valproate

     ५)Lamotrigine

      ६)Oxcarbazepine

     ७)Topiramate

     ८)clonazepam

     ९)levetiracetam इ 

या आजारामध्ये सुरुवातीला एकाच प्रकारची गोळी चालू करण्यात येते . योग्य डोस घेउन सुद्धा जर फीट येणे थांबले नाही तर पहिले औषध कमी करून दुसरे औषध चालू करण्यात येते . काही रुग्णाना मात्र २ किंवा अधिक औषधांची गरज पडू शकते .

पहिल्यांदाच फीट आली असेल तर बहुतांश डॉक्टर लगेच औषध चालू करत नाहीत . दोन किंवा जास्त वेळा फीट आली तरच औषधे सुरु करावी लागतात .